«Δικαιοσύνη» και Κόσμος

Απόσπασμα από το βιβλίο του Κώστα Παπαϊωάννου «La Consecration de l'Histoire», 1983

- μετάφραση Πλειστονίκης

Όταν οι Έλληνες ανεκάλυψαν την λογική κανονικότητα και την αρμονική ολότητα που διέπουν τις σχέσεις και τις κινήσεις του Σύμπαντος, η τελειότης αυτής της κοσμικής τάξεως τούς ενέπνευσε τον θρησκευτικό σεβασμό και την ευδαιμονία του θεάσθαι. Έχοντας κάνει αυτή την ανακάλυψη σε μία εξαιρετικώς αποφασιστική εποχή της Ιστορίας τους, την στιγμή δηλαδή που έβγαιναν από μία περίοδο επαναστατικών εντάσεων και έφθαναν στην εγκαθίδρυση μίας πολιτικής τάξεως βασισμένης στον Δημοκρατικό Νόμο (στην «Ισονομία»), είδαν στην τάξη και την ωραιότητα του Σύμπαντος όχι απλώς την εκδήλωση μιας αιτιακής αναγκαιότητος, αλλά μίας θείας Δικαιοσύνης της οποίας η απέραντος δημιουργική και καταστροφική δύναμη είναι η σύζευξη εξουσιών που αλληλομάχονται και αποτελούν την προϋπόθεση για την αφθαρσία του Σύμπαντος.

Η Δικαιοσύνη αυτή, ήταν τοποθετημένη στο κέντρο του Κόσμου ως δύναμη που τον διευθύνει και τον συγκροτεί και στην οποία καθετί οφείλει υποταγή, "με τον ίδιο τρόπο", λέει ο Ηράκλειτος, "που η πόλη οφείλει να υποτάσσεται στο νόμο" (απόσπασμα 114). Είναι όπως η ίδια η ζωή, η οποία σώζει αυτό που μπορεί να συντηρηθεί και καταστρέφει αυτό που δεν μπορεί παρά να χαθεί. Αυτή συντηρεί την ύπαρξη του Κόσμου, γιατί απ'αυτήν προέρχονται "ο νόμος και η τάξη, οι φορείς του μέτρου".

Φυλάσσοντας τους αιωνίους νόμους, καθορίζει αυτή τα όρια που ο Ήλιος «δεν μπορεί να υπερβεί». Το έργο της είναι «θείο», ταυτοχρόνως «σωτήριο» για τους μεν και «καταστροφικό» για τους δε. Είναι «σωτήρια» διότι μόνον στο εσωτερικό των ορίων που αυτή καθορίζει, η κάθε πράξη, όλη η Φύση και η κάθε ύπαρξη βρίσκει τον λόγο, την λογική, την αναγκαιότητα και τη νομιμοποίηση της υπάρξεώς της.

Είναι «καταστροφική» διότι η απομάκρυνση από αυτήν σημαίνει την αμφισβήτηση εκείνου με το οποίο το απεριόριστο και το πολλαπλό προσλαμβάνουν μορφή και ενότητα. Η παραβίαση των ορίων που έχουν καθορισθεί από την κοσμική τάξη, σημαίνει αποδιάρθρωση, έκθεση στη μοίρα και την εκμηδένιση.

Αυτή η Δικαιοσύνη, η οποία δημιουργεί ταυτοχρόνως και καταστρέφει, και η οποία επίσης αποτελεί ένα στοιχείο αναστατώσεως για σχέσεις που δεν μπορεί να σταθεροποιήσει, είχε με προφητικό τρόπο αναγγελθεί, μέσα στο φόβο και τον τρόμο, ως η τρομερή δύναμη της Μοίρας η οποία προστατεύει το Είναι απέναντι στα όντα. Η συνειδητοποίηση του απαραβιάστου του Είναι στην εμπειρία της εκμηδενίσεως, και μέσω αυτής η αποδοχή του μοιραίου αυτής της καταστροφής και η αναγνώριση σε αυτήν της «Δικαιοσύνης» ως προϋποθέσεως της κάθε υπάρξεως. Ιδού το πάθει μάθος, η «σοφία που αποκτάται μέσα από το πάθημα» την οποία εδίδασκε η Τραγωδία. Ο Κόσμος, ενεφανίζετο τότε στο πνεύμα ως το υπέρτατο αγαθό η κατοχή του οποίου είναι πάντοτε μακρινή, ως απαίτηση που δεν έχει ακόμη ικανοποιηθεί, και εξεδηλούτο πολύ περισσότερο ως απειλή καταστροφής παρά ως θετική παρουσία. Και η συμμετοχή σε αυτήν την Δικαιοσύνη, δεν ήταν ακόμη εκείνη η γαλήνιος πλατωνική σωφροσύνη, αλλ' αυτό που οι Έλληνες οραματιστές, από τον Ηράκλειτο έως τον Αισχύλο, απεκαλούσαν φρονείν.

Εκείνη αυτή η κατάσταση της ακραίας εντάσεως, όπου ο άνθρωπος ξεπερνά τα δημιουργήματα αυτού του ιδίου του μυαλού του, για ν' αποδεχθεί την «ευλογημένη βία των Θεών» (χάρις βίαιος) την οποία συσσωρεύουν οι καταστροφές, ώστε οι άνθρωποι να ξεφύγουν, «παρά την θέλησή τους», απ' αυτόν τον παράλογο χαμό του οποίου είναι την ίδια στιγμή δημιουργοί και θύματα.

Βλέπουμε λοιπόν να εμφανίζεται εδώ το τραγικό συναίσθημα της ζωής που βρίσκεται στη βάση του απολλωνείου ιδεώδους του Κόσμου. Η ψυχή οφείλει να το θεωρεί ως πρότυπο, διότι από όλα τα θνητά πλάσματα τα οποία η Δικαιοσύνη οδηγεί στη συνεργασία για την τελείωση του Σύμπαντος, ο Άνθρωπος είναι το πιο επικίνδυνο. Μόνο αυτός μπορεί να ενατενίζει την τάξη και την αρμονία που βασιλεύουν στον Κόσμο, και υπό αυτήν ακριβώς την έννοια τυγχάνει αυτός ένα «ουράνιον πλάσμα» ένα ουράνιον φυτό, ικανό να εμβαθύνει και να αναπτύξει αυτή την συμμετοχή του μέσα στον Κόσμο.

Αλλά, την ίδια στιγμή, απ' όλα τα θνητά πλάσματα με τα οποία είναι γεμάτος ο ατελής κόσμος του υποσεληνίου χώρου, ο Άνθρωπος είναι ο πιο επιρρεπής στο ν' απομακρυνθεί απ' την αρχή του, απ' το κέντρο του και ν' αμφισβητήσει τον Παγκόσμιο Νόμο ο οποίος διατηρεί όλες τις δυνάμεις σε μία θεία ισορροπία.

Σημ. Στα Ελληνικά κυκλοφορεί με τίτλο «Η Αποθέωση της Ιστορίας» από τις «Εναλλακτικές Εκδόσεις», Αθήναι, 1992