Θεός Άρης

Πρωτεύων Θεός της Ελληνικής Εθνικής Θρησκείας, εκφραστής της τυφλής εκβολής ωμής ενέργειας



Πρωτεύων Θεός της Ελληνικής Εθνικής Θρησκείας, εκφραστής της τυφλής εκβολής ωμής ενέργειας, «υιός» κατά μία εκδοχή του Θεού Διός και της Θεάς Ήρας (με «αδελφή» του την Θεά Έριδα), κατά μία δεύτερη εκδοχή του Θεού Διός και της πρωτόγονης θεότητας Ενυούς (εκ του «ενυώς», δηλαδή τρόμος, εξ ού και η επίκληση «Ενυάλιος») και κατά μία τρίτη εκδοχή, που αφορά την ύστερη αρχαιότητα, μόνον της Θεάς Ήρας δίχως την μεσολάβηση «αρσενικού» στοιχείου (γι’ αυτό και ονομάσθηκε «απάτωρ», όπως η Θεά Αθηνά ονομάσθηκε «αμήτωρ»),
 απλώς μυρίζοντας ένα θαυμαστό άνθος της πεδιάδας της Ωλένου (Οβίδιος).
Μία παράδοση, που αποτελεί συνέχεια της τελευταίας εκδοχής, τον θέλει να έχει ανατραφεί στη Θράκη με τροφό του την θνητή Θηρώ (εξ ού και η επίκληση «Θηρειτάς» ή «Θηρίτας», με την οποία λατρευόταν στις Θεράπνες της Λακωνίας) και γυμναστή και δάσκαλό του τον Πρίαπο, που στην προκείμενη περίπτωση φέρεται είτε ως Τιτάνας είτε ως ένας από τους «Ιδαίους Δακτύλους». Ως αμοιβή του Πριάπου για την άριστη εκπαίδευση του «υιού» της στην όρχηση, την ταχύτητα και την πολεμική τέχνη, η Θεά Ήρα όρισε να καταλήγει σε αυτόν το ένα δέκατο όλων των λαφύρων που έκτοτε θα αποκτούσε ο Άρης στους πολέμους και τις μάχες των θνητών.
ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΟΝΟΜΑΤΟΣ

Γνωρίζουμε από τον Κορνούτο ότι το όνομα του Θεού Άρεως ετυμολογείται είτε από το «αίρειν» ή «αναιρείν», είτε από την λέξη «αρά» (βλάβη, πλήγμα). Ο Άρης θεωρείται Θεός της σύγκρουσης, ιδίως της πολεμικής, χαρακτηριστικά είναι δε τα προσωνύμιά του «ανδροφόνος», «βροτόλοιγος», «δορυμήστωρ», «δακρυγόνος», «οπλοχαρής», «πολύδακρυς», «σιδήρεος», «στράτιος», «τειχεσιπλήτης», «φιλαίματος» και «χαλκάρματος».
Ο Άρης εκπροσωπεί το αχαλίνωτο πάθος, την επιθετικότητα, την τολμηρότητα, την αγριότητα, το άκοσμο και το θορυβώδες (εξ ού και οι επικλήσεις του «άγριος», «θρασύς», «θρασυμήτης» και «ωμός») και εν γένει κάθε τυφλή εκβολή ωμής ενέργειας, καθώς και το αλλοπρόσαλλο πνεύμα («Ιλιάς», Ε, 830 και 889). Η φύση του ημερεύει μόνον μπροστά στα δημιουργικά έργα της Θεάς Δηούς – Δήμητρος ή στην ερωτική ισχύ της Θεάς Αφροδίτης που τον βιάζει, τον δαμάζει και γεννά από την ένωσή του την Θεά Αρμονία, την οποία ο Εμπεδοκλής ορίζει πολύ σωστά ως εναλλασσόμενη δράση Φιλότητας και Φιλονικίας («...άλλοτε η Φιλότης ενώνει τα πράγματα και τα κάνει ένα, και άλλοτε η έχθρα της Φιλονικίας τα χωρίζει...»). Σε μία άλλη ύστερη (Κικέρων, «De natura Deorum», 3.59) εκδοχή της ενώσεώς του με την Θεά Αφροδίτη, ο Θεός Άρης γέννησε τον Έρωτα και τον Αντέρωτα.
Κάθε φορά που ο Θεός σχετίζεται με την Θεά Δηώ – Δήμητρα, μετατρέπεται σε γονιμικό και κρηναίο, αρδευτικό Θεό, όπως μαρτυρούν κάποιες λατρείες του στην Αττική, την Τεγέα (υπό την επίκληση «αφνειός», ήτοι Θεός της αφθονίας, βλ. Παυσανίας, VIII 44, 7 - 8) και την Βοιωτία. Σχετική είναι η αθηναϊκή αφήγηση της ενώσεώς του με την θνητή Άγραυλο (μεταφορά για την καλλιεργήσιμη γη), από όπου γεννήθηκε η Αλκίππη ή Αγανίππη (μεταφορά για την αιώνια πηγή της ζωής).
Στο κατεξοχήν πεδίο δικαιοδοσίας του, δηλαδή στην άμεση σύγκρουση, ο Θεός Άρης νικάει τους πάντες πλην της Θεάς Αθηνάς, δηλαδή της Σύνεσης και της Σοφίας, άρα κατ’ επέκταση και της πολεμικής στρατηγικής. Ο Θεός Άρης απεικονίζεται πάνοπλος επάνω σε άρμα που το σέρνουν τέσσαρες άγριοι και φοβεροί ίπποι, πλαισιωμένος από τους δύο δικούς του «υιούς», τον Δείμο (δηλαδή τον Τρόμο) και τον Φόβο (αδέλφια και οι δύο της Αρμονίας από την ένωσή του με την Θεά Αφροδίτη), καθώς και από τον Θυμό, τον «υιό» του Αλαλαγμό, την «αδελφή» του Έριδα, την Βοή, αλλά και την «μητέρα» του Ενυώ.
ΙΕΡΑ - ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΑ

Ιερό μέταλλο του Θεού είναι ο σίδηρος και, κατ’ επέκταση, πρέποντα αφιερώματα προς αυτόν όλα τα σιδηρά όπλα. Ιερό άνθος του είναι η παπαρούνα, ιερό χρώμα του το κόκκινο. Γνωρίζουμε από τον Κορνούτο ότι ιερά ζώα του είναι ο γύπας, ο πετεινός (τόσο για το μαχητικό της φύσης του, όσο και κατά την παράδοση του έρωτα Άρεως – Αφροδίτης, όπου αναφέρεται ως υπηρέτης του πρώτου ο Αλεκτρύων, που αποκοιμήθηκε και δεν μπόρεσε να σώσει τον κύριό του, μεταμορφωθείς για τιμωρία σε πετεινό που έκτοτε φωνάζει μόλις εμφανίζεται ο καταδότης των παρονόμων ερώτων Ήλιος) και ο σκύλος. Εμβλήματά του οι αναμμένες δάδες και τα όποια όπλα χειρός.
ΕΥΜΕΝΙΣΜΟΣ

Επίκληση του Θεού Άρεως γίνεται μόνο όταν όλες οι ειρηνικές λύσεις εξαντλούνται και απομένει μόνον η άμεση σύγκρουση. Οι ιερείς του Θεού (οι «πυρφόροι») προχωρούν μπροστά από τον συνταγμένο στρατό πριν την επίθεση, κι εξακοντίζουν τις δάδες του Άρεως κατά των εχθρών. Στην ειρήνη, οι επικλήσεις είναι μόνο εξευμενιστικές, προς έναν Θεό τον οποίο φοβούμενοι ακόμα και οι κατ’ εξοχήν πολεμιστές Σπαρτιάτες, τον απεικονίζουν αλυσοδεμένο. Ο ένας από τους δύο λεγόμενους «ορφικούς» ύμνους του Θεού Άρεως τον επικαλείται εξευμενιστικά ως εξής:
«Άρρηκτ', ομβριμόθυμε, μεγασθενές, άλκιμε δαίμον
οπλοχαρής, αδάμαστε, βροτοκτόνε, τειχισιπλήτα
Άρες άναξ, οπλόδουπε, φόνοις πεπαλαγμένος αιεί
αίματι ανδροφόνωι χαίρων, πολεμόκλονε, φρικτέ,
ος ποθέεις ξίφεσίν τε και έγχεσι δήριν άμουσον
στήσον έριν λυσσώσαν, άνες πόνον αλγεσίθυμον,
εις δε πόθον νεύσον Κύπριδος κώμους τε Λυαίου
αλλάξας αλκήν όπλων εις έργα τα Δηούς
ειρήνην ποθέων κουροτρόφον, ολβιοδώτιν».
ενώ και ο δεύτερος («Εις Άρεα») καταλήγει ανάλογα: «θάρρος χάρισέ μου μακάριε, να κρατιέμαι στους σωτήριους θεσμούς της ειρήνης, αποφεύγοντας τις μάχες με τους εχθρούς μου και τους βίαιους θανάτους».
Ο ΑΡΗΣ ΤΩΝ ΕΤΡΟΥΣΚΩΝ

Ο αντίστοιχος Θεός των Ετρούσκων είναι ο Μάρις ή Μάσο (Maris ή Αpa Maris, δηλαδή. «αρσενικός», Maso), προστάτης και κυβερνήτης Θεός της γεωργίας, της γονιμότητας, της αύξησης, της άνοιξης, της οιωνοσκοπίας, αλλά και του πολέμου, περαιτέρω αντιστοιχών προς τον Ρωμαίο Μαρς. Ο Μάρις συχνά απεικονιζόταν μαζί με την Θεά Τουράν, που αντιστοιχεί στην Θεά Αφροδίτη των Ελλήνων. Ενίοτε τον πλαισίωνε η Μέαν (Mean), η πανάρχαια Θεά που χάριζε την νίκη σε όλα τα είδη συγκρούσεων, είτε αμυντικών είτε επιθετικών και που αργότερα οι Ρωμαίοι την ταύτισαν με τις Θεές Βικτόρια (Victoria) και Βακούνα (Vacuna).
Ο ΑΡΗΣ ΤΩΝ ΡΩΜΑΙΩΝ

Ο αντίστοιχος προς τον Θεό Άρη Θεός των Ρωμαίων είναι ο Μαρς (Mars, Mavors, Mamers), ένας πρωτεύων Θεός, δεύτερος στην ιεραρχία του εθνικού ρωμαϊκού Πανθέου μετά από τον ύπατο Θεό Ιούπιτερ, με αρχιερέα του τον λεγόμενο «Flamen Martialis». Το όνομά του ετυμολογείται κατά τον Οβίδιο από το «mas», «maris», που σημαίνει ανδροπρεπής, αρσενικός, το δε «Mavors», σύμφωνα με τον Κικέρωνα (De natura Deorum 2,26) από το «magna vertere», δηλαδή το «πολυκαταστρέφειν».
Περισσότερο κοντά στον Μάρις των Ετρούσκων, ο Μαρς είναι Θεός του πολέμου, προστάτης της γεωργίας και των αγροτών, ένοπλος υπερασπιστής της καλλιεργημένης γης, προσωποποίηση της αρχής του ζωοποιού Ηλίου, προστάτης των πολιτικών θεσμών και του αμάχου λαού, καθώς και έφορος της οιωνοσκοπίας (της έμμεσης μαντικής, που είναι απαραίτητη σε όσους οδηγούν στρατούς). Ο Μαρς γεννήθηκε με παρθενογένεση από την Θεά Ιούνο (σε επαφή της με ένα άνθος που της προμήθευσε η Θεά Φλόρα) και «υιοί» του θεωρούντο οι Ρωμύλος και Ρέμος, τους οποίους η ρωμαϊκή μυθολόγηση ήθελε να έχει γεννήσει ο Θεός με την εστιάδα ιέρεια Ρέα Σύλβια. Ως ο Θεός – Πατέρας, Mars «Pater», των ιδρυτών της Αιώνιας Πόλεως, λατρευόταν κατά την διάρκεια ολόκληρου του έτους με πάμπολλες και επιβλητικές εορτές, ενώ οι ιταλικές φυλές των Marsians, Marrucians και Mamertines επίσης τον θεωρούσαν δικό τους γενάρχη.
Στην Ρώμη, ο Θεός αρχικά λατρεύτηκε με το απλό άγαλμα - σύμβολο του δόρατος, όπως μαρτυρά μία σχετική τελετή, κατά την οποία ο αξιωματικός - ιερέας, κοιτάζοντας το Ιερό Δόρυ που φυλασσόταν στο «Μέγαρο της Regia» αναφωνούσε το «Mars, vigila !». Ο Dumezil αναφέρει ότι στο «Sacrarium Martis» του «Μεγάρου της Regia» φυλάσσονταν όλα τα ιερά αντικείμενα που σχετίζονταν με τον Πόλεμο και τα χρησιμοποιούσαν ως σύμβολα της παρουσίας του Θεού σε κάποιες ιεροπραξίες.

Ο Θεός Μαρς αποτελούσε τμήμα της αρχαϊκής ρωμαϊκής Ιερής Τριάδας Juppiter - Mars – Quirinus, όμως αργότερα αντικαταστάθηκε από τη Θεά Juno «Regina», όπως άλλωστε και ο Quirinus από τη Θεά Minerva. Κατά την αυτοκρατορική εποχή ο Μαρς ανέπτυξε την πολεμική του κυρίως πλευρά και σημαντική του επίκληση υπήρξε η Mars «Ultor», δηλαδή Μαρς «Εκδικητής». Όντας ο οπλισμένος υπερασπιστής μιας πόλης στην οποία απαγορευόταν η είσοδος και παραμονή οπλισμένων στρατιωτικών τμημάτων, ο Ναός του Μαρς βρισκόταν έξω από το Pomerio, στο λεγόμενο «Campo di Marte» (ελληνιστί «Πεδίον του Άρεως»), όπου διεξάγονταν όλες οι πολεμικές ασκήσεις, στις οποίες πρωταγωνιστούσαν οι νεαροί των στρατιωτικών ακαδημιών.


Από τον Πρεσβερο Κάτωνα («De Re Rustica», 141) γνωρίζουμε ότι ως ένοπλος υπερασπιστής, ο Θεός γινόταν ο αποδέκτης επικλήσεων ομόβαθμα από την πλευρά των πολεμιστών πριν από τη μάχη και από την πλευρά των αγροτών πριν από τον «εξαγνισμό» («lustrazione») των καλλιεργούμενων χωραφιών με πλούσιες προσφορές καρπών και ζωοθυσιών: «Ώ, εσύ πατέρα Mars, ευλόγησε το σανό, το σιτάρι, τα αμπέλια και όλες τις καλλιέργειες, και κάνε τες ν’ αναπτυχθούν και να γίνουν ώριμες» («..Utique tu, Mars Pater, fruges, frumenta, vineta, virgultaque grandire beneque evenire sinas»).
Με την αρχή του ρωμαϊκού μήνα Μαρτίου (Martius), ο οποίος ήταν αφιερωμένος στον συγκεκριμένο Θεό, ξεκινούσε επίσης και το δωδεκάμηνο «Ιερατικό Έτος» των Ρωμαίων, το οποίο περιελάμβανε πολλές εορτές προς τιμήν του, όπως λ.χ. τα «Matronalia» (τα γενέθλια του Θεού, την 1η του μηνός Μαρτίου), τα «Equirria» (με ιπποδρομίες προς τιμήν του, στις 14 Μαρτίου), το «Agonium» (την 17η Μαρτίου), την πενθήμερη εορτή της εαρινής ισημερίας «Quinquatria» (στις οποίες συνεόρταζε με την Μινέρβα και τελούντο οι «ιερές ορχήσεις» των λεγόμενων «Σαλλίων» ιερέων), το «Tubilustrium» (δηλαδή τον καθαρμό των συμβόλων του Θεού, την 23η Μαρτίου, 23η Μαϊου και 19η Οκτωβρίου), την «Θυσία του Οκτωβριανού Ίππου» στις Ίδες του Οκτωβρίου, κ.ά.


Ιερέας του Θεού Mars ήταν ο λεγόμενος «Flamen Martialis», ένας από τους πέντε βασικούς ανώτατους ιερείς του Αρχιερατικού Συμβουλίου της Ρώμης («Collegio Pontificale Romano»). Μαζί με εκείνον του Θεού Giove (δηλαδή τον «Flamen Dialis») και του Θεού Quirinus (δηλαδή τον «Flamen Quirinalis») αποτελούσαν την καρδιά της ρωμαϊκής ιεραρχίας, το σώμα των «Flamini Maggiori». Παρά την μετέπειτα εκτόπιση των Mars και Quirinus από τις Juno και Minerva και τον σχηματισμό του πενταμελούς Ιερατικού Συμβουλίου, η αρχική Τριάδα δεν έπαψε ποτέ να αντικατοπτρίζει τα τρία βασικά χαρακτηριστικά της αρχαϊκής ρωμαϊκής κοινωνικής διαστρωμάτωσης: ο «Flamen Dialis» για τους ιερείς, ο «Flamen Martialis» για τους πολεμιστές και ο «Flamen Quirinalis» για τους αγρότες και τους κτηνοτρόφους.


Ανάμεσα στα πολλά προσωνύμια του Θεού, γνωστότερο είναι το «Pater» («Πατήρ»), αφού θεωρείται πατέρας ολόκληρου του ρωμαϊκού λαού. Αποκαλείται επίσης «Ultor», επειδή εκδικείται τις πολεμικές επιθέσεις ενάντια στην πόλη, «Vigilans», επειδή επαγρυπνά για την προστασία της, «Stator», επειδή μέσα στην αγριότητα της μάχης εμφυσά πολεμική ισχύ και ψυχική δύναμη στους λεγεωνάριους που συγκρούονται με τον εχθρό, «Quirinus», επειδή προστατεύει τους ανθρώπους και τους αγρούς από τις μολύνσεις και τις ασθένειες, «Victor», καθώς αυτός εξασφαλίζει τις νίκες και «Gradivus», επειδή στηρίζει τις προελάσεις.

Στον Θεό Mars ήσαν αφιερωμένοι οι νεαροί του Θιάσου «Ver Sacrum» («Ιερά Άνοιξη»), οι οποίοι σε δύσκολους καιρούς άφηναν τα πάτρια εδάφη για να θεμελιώσουν μία νέα αποικία, ακολουθώντας απλώς τους οιωνούς μιας σειράς από ιερά για τον Θεό ζωντανά πλάσματα (λ.χ. λύκους, πράσινους δρυοκολάπτες, κ.ά.). Ιερά φυτά του είναι η αψιθιά (σύμβολο βασάνων και κακοδαιμονίας), η συκή, η δρυς και η δάφνη, ιερό και μαντευτικό πτηνό του ο πράσινος δρυοκολάπτης («Picus Viridis») και ιερά του ζώα ο λύκος, ο σκύλος, το κριάρι και ο ίππος.


ΚΕΛΤΟ-ΡΩΜΑΪΚΕΣ ΘΕΟΚΡΑΣΙΕΣ

Ως συνέπεια της ρωμαϊκής επέκτασης στις χώρες των Κελτών / Γαλατών δημιουργήθηκαν αρκετές νέες λατρείες, αποτελέσματα θεοκρασίας του Μαρς (τον οποίο οι Κέλτες ταύτισαν με τους Θεούς τους Λευκέτιους, Leucetius, που ήταν ένας κεραύνιος Θεός, Ντουνάτις, Dunatis, του οποίου το όνομα σημαίνει «Προστάτης των Οχυρών» και Κατούριξ, Caturix, του οποίου το όνομα σημαίνει «Βασιλεύς των Μαχών») με διάφορες τοπικές θεότητες. Γνωστότερες από αυτές τις θεοκρασίες είναι οι εξής:


Μάρς Λένους (Mars Lenus), θεραπευτής Θεός, του οποίου η λατρεία εντοπίζεται στο Trier, όπου συλλατρευόταν με την Θεά Ανκάμνα.


Μαρς Μούλλο (Mars Mullo), θεραπευτής Θεός, σημαντικό τέμενος του οποίου υπήρχε στο Allonnes, όπου και βρέθηκαν άφθονα αναθήματα (υπερτριακόσια νομίσματα, γλυπτά αφιερώματα, κ.ά.) που αποδεικνύουν ειδίκευση του Θεού στη θεραπεία ασθενειών της όρασης.


Μάρς Σμέρτριους (Mars Smertrius), επίσης θεραπευτής Θεός, η λατρεία του οποίου εντοπίζεται σε ένα κρηναίο Ιερό στο Moehn, βορείως του Trier, όπου συλλατρευόταν με την Θεά Ανκάμνα.


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

Lesley & Roy Adkins, «Dictionary Of The Roman Religion», εκδόσεις «Facts On File», New York, 1996



Giacomo Devoto, «Gli Antichi Italici», εκδόσεις «Vallecchi», Firenze, 1977



Georges Dumezil, «La Religione Romana Arcaica», εκδόσεις «Εdizione Rizzoli», Milano, 1977


Richard Lewis Farnell, «The Cults Of The Greek States», εκδόσεις «University of Oxford», Οxford , 1907


Pierre Grimal, «Λεξικό Της Ελληνικής Και Ρωμαϊκής Μυθολογίας», εκδόσεις «The University Studio Press», Θεσσαλονίκη, 1991


Κωνσταντίνος Κοντογονής, «Επιτομή Ελληνικής Μυθολογίας», εκδόσεις «Κω/νου Γκαρπόλα Ολυμπίου», Αθήνα, 1840


Λεύκιος Ανναίος Κορνούτος, «Επιδρομή των κατά την Ελληνικήν Θεολογίαν παραδεδομένων», εκδόσεις «Ανοιχτή Πόλη», Αθήνα, υπό έκδοση


Ηλίας Οικονομόπουλος, «Μυθολογία Της Αρχαίας Ελλάδος», εκδόσεις «Φέξης», Αθήνα, 1900


Renato del Ponte, «La Religione Dei Romani», εκδόσεις «Rusconi Libri», Milano, 1992



Βλάσης Γ. Ρασσιάς, «Περί των Πατρώων Θεών», εκδόσεις «Ανοιχτή Πόλη», Αθήνα, 1992



Claudio Rutilio, «Θεολογία των Ρωμαίων», εκδόσεις «Ανοιχτή Πόλη», Αθήνα, 1998



Ernst Samter, «Die Religion Der Griechen», εκδόσεις «B.G. Teubner», Λειψία, 1925



Charles Seltman, «The Twelve Olympians And Their Guests», εκδόσεις «Max Parrish», London, 1956



Βλάσης Ρασσιάς